Disgrifio Nodweddian
Tirweddau Hanesyddol
Y Rhondda
026 Mynydd Brith-weunydd a Mynydd Troed-y-rhiw
HLCA 026 Mynydd Brith-weunydd a Mynydd Troed-y-rhiw
Tirwedd ucheldirol; tirwedd angladdol cynhanesyddol; coridor cysylltiadau
cynnar; rhan o gyn faenor fynachaidd ganoloesol; ffiniau amlwg a chynnar
o bosibl; tirwedd ddiwydiannol helaeth.
Cliciwch
yma i gael map o'r ardal cymeriad hon
(Nôl i'r map)
(Ffoto: GGAT HLCA026)
Mynydd Brith-weunydd yn dangos y tomenni a'r cwrs golff gyda Llwynypia
yn y cefndir.
Cefndir Hanesyddol
Mae ardal tirwedd hanesyddol Mynydd Brith-weunydd a Mynydd Troed-y-rhiw yn ardal o fynydd agored sy'n gysylltiedig â ffermydd o'r un enw wedi'u lleoli o fewn HLCA 027 gyfagos Brith-weunydd a Throed-y-rhiw i'r de ac i'r dwyrain. Tair heneb angladdol yn dyddio o'r Oes Efydd (2300-800CC): olion dwy garnedd, y naill yn 10m ar ei thraws a'r llall yn 13.4m ar ei thraws, ar gopa Mynydd Brith-weunydd (Berth-weunydd); a thrydedd garnedd, twmpath anniffiniedig ar Fynydd Troed-y-rhiw, yw'r nodweddion archeolegol cynharaf sydd wedi goroesi yn yr ardal dirwedd.
Yn ystod y cyfnod canoloesol delid yr ardal gan Faenor Sistersaidd Penrhys a arferai fod yn helaeth ac a rannwyd yn ddaliadau llai o faint yn ddiweddarach ac a brydleswyd o ddechrau'r 14eg ganrif. O dan y Sistersiaid, a'u tenantiaid diweddarach, defnyddid yr ardal yn bennaf at ddibenion pori defaid; parhaodd y defnydd hwn ar ôl y diwygiad ac mae olion niferus corlannau a ddangosir ar argraffiad 1af map 6" yr AO dyddiedig 1884 yn darparu digon o dystiolaeth bod defaid yn cael eu pori yma yn ystod y cyfnod ôl-ganoloesol. Lleolir y ffermydd ôl-ganoloesol, y ffermid yr ardal ohonynt yn ddiweddarach, sef Brith-weunydd, Llethr-ddu a Throed-y-rhiw, ar y llethrau isaf i'r de o fewn yr HCLA gyfagos.
O ddiwedd y 19eg ganrif manteisiwyd yn llawn ar fwynau'r ardal a chloddiwyd y tywodfaen Pennant lleol i adeiladu tai lleol; mae olion mân nodweddion diwydiannol niferus yn cynnwys lefelau glo, chwareli, tramffyrdd/incleins a thomenni rwbel, a ddangosir ar 2il argraffiad map yr AO (1900) ac argraffiad 1921, y mae pob un ohonynt wedi gadael eu hôl ar gymeriad yr ardal.