Disgrifio Nodweddian Tirweddau Hanesyddol
Y Rhondda

010 Ton Pentre a'r Gelli

HLCA 010 Ton Pentre a'r Gelli
Anheddiad glofaol cyfansawdd yn cynnwys: datblygiad pen pwll cam cyntaf o ganol y 19eg ganrif gyda thai cychwynnol a godwyd gan y lofa a phatrwm grid i gynnwys i system ffordd a fodolai a rhesi unigol gyferbyn; a datblygiad ail gam yn dyddio o ddiwedd y 19eg ganrif ar batrwm grid llinellol, gan gynnwys creu anheddiad pen pwll ail gam mawr yn y Gelli a mân ychwanegiadau trydydd cam; pentref glofaol preswyl heb lawer o ddatblygiadau swyddogaethol a morffolegol trefol; canolfan ganoloesol a phlwyfol yn ddiweddarach (Ton Pentre).

Cliciwch yma i gael map o'r ardal cymeriad hon

(Nôl i'r map)

Cefndir Hanesyddol

Mae ardal tirwedd hanesyddol Ton Pentre a'r Gelli yn cynnwys dau anheddiad pen pwll ar lan orllewinol Afon Rhondda Fawr. Ymddengys i bentref cynharach Ton Pentre ddatblygu'n wreiddiol yn ystod y 1860au, wedi'i ganoli ar eglwys plwyf Ystradyfodwg a ailgodwyd ym 1846 ar safle'r adeilad canoloesol gwreiddiol. Mae'r Gelli, ar y llaw arall, yn anheddiad glofaol ail gam diweddarach sy'n dyddio o ddiwedd y 1870au. Roedd yr ardal yn nwylo ystad Crawshay Bailey ac roedd yn cynnwys ffermydd ôl-ganoloesol Gelli Fawr, Maendy, Ton, Ty-isaf, Tyr yr Eglwys ac Ynyscoy. Mae'n siwr y bu adeiladau canoloesol ar nifer o'r safleoedd hyn cyn hynny. Mae cyfran fechan o ffermdir cyfagos Penpont Rhondda wedi'i chynnwys ar ffin ddeheuol yr ardal (Cynllun a rhaniadau Degwm ar gyfer Ystradyfodwg, 1844).

Roedd pyllau glo'r ardal yn cynnwys Pwll Maendy a Phwll Glo'r Gelli, ac ychydig ymhellach i ffwrdd roedd Pwll Eastern, Lefel Bwllfa a Phwll Glo Ton wedi'u lleoli yn yr ardal gyfagos i'r de orllewin. Agorwyd Pwll Maendy (neu Bwll Glo'r Ocean) ar ôl 1864 pan ddaeth David Davies, Llandinam o hyd i'r haen lo ager 4 troedfedd ym 1866. Marchnatwyd y glo hwn fel glo Ocean Merthyr, gan ddefnyddio enwogrwydd Merthyr fel pwynt gwerthu. Ar ei anterth ym 1894, roedd y pwll yn cyflogi 1,399 o ddynion; roedd y ffigur hwn wedi gostwng i 350 pan gaewyd y pwll ym 1948 o dan y Bwrdd Glo Cenedlaethol. Cliriwyd a thirluniwyd y safle yn dilyn hynny a chodwyd ystad tai ddethol ar y safle yn y pen draw ar ddechrau'r 1990au. Agorwyd Pwll Glo'r Gelli ym 1877 gan Edmond Thomas a George Griffiths ac fe'i prynwyd ym 1884 gan y Brodyr Cory o Gaerdydd flwyddyn ar ôl i bum glöwr farw yn dilyn ffrwydrad nwy. Ar ei anterth ym 1928, o dan berchenogaeth Cwmni Powell Dyffryn roedd y pwll yn cynhyrchu 950 o dunelli o'r glo ager gorau fesul dydd gyda gweithlu o 1,200 o lowyr. Cliriwyd y safle ym 1964 ac fe'i datblygwyd fel ystad ddiwydiannol. Roedd y tramffyrdd a gysylltai Lefelau Bwllfa, Pwll Maendy, Pwll glo Ton a Phwll Eastern â Rheilffordd y Taff Vale, a ddynodir ar argraffiad cyntaf y map AO, yn nodweddion amlwg yn y dirwedd (argraffiad 1af map 6 modfedd yr AO dyddiedig 1884, a fapiwyd ym 1875). Heb os roedd adeiladu Rheilffordd y Taff Vale yn y 1850au, a oedd wedi dechrau gwasanaethau i deithwyr erbyn 1861, yn ysgogiad i ddatblygiad yr ardal.

Erbyn 1875 dynodir pentref Ton (Pentre) fel cynllun grid i'r de union i eglwys plwyf Ioan Fedyddiwr a'i ficerdy (a gysegrwyd gynt i un o'r seintiau Celtaidd, Tyfodwg). Mae'r pentref yn cynnwys Church Road, Church Street, Llanfoist Street, Parry Street a gerllaw tramffordd Maendy, ac i gyfeiriad y gogledd, Ton Row. Ym 1865 adeiladwyd rhan isaf Ton Row, Ton Pentre gan y perchennog glo David Davies Llandinam a'i bartneriaid. Gyda llwyddiant ei bwll glo, Yr Ocean, aeth Davies yn ei flaen i ddatblygu llawer ar Don Pentre gan gynnwys rhan uchaf Ton Row a Parry Street. Yn y pen draw roedd yn berchen ar gannoedd o dai yn yr ardal. Mae'r ty teras â thair ystafell uwchben a dwy islaw â phantri ag iddo dalcen sengl a godwyd o'r garreg leol gyda grisiau pren crwm â simnai o frics yn nodweddiadol o ddatblygiad Ton Row. Yn ystod y cyfnod, ar wahân i'r eglwys ganoloesol gynharach, codwyd dau gapel yn yr ardal, Capel Hebron a Chapel Jerusalem (Methodistiaid Calfinaidd, a adeiladwyd ym 1881 yn yr arddull glasurol gan y Parchedig William Jones), dau Westy, y Gelli Hotel a'r Windsor Castle. Mae argraffiad cyntaf y map AO yn dynodi Pwll Glo'r Gelli gyda'i ffyrnau golosg, Gelli Row a bragdy'r Gelli (argraffiad 1af map 6 modfedd yr AO dyddiedig 1884 a fapiwyd ym 1875). O fewn ugain mlynedd roedd yr anheddiad glofaol pen pwll ail gam, sef y Gelli wedi'i adeiladu yn ôl patrwm grid i'r ardal i'r de orllewin o Ystrad ac Afon Rhondda; mae Alexander Road, Avondale Road, Dorothy Street, Lloyd Street, Stanley Road ac Ystrad Terrace ac eglwys Dewi Sant oll yn perthyn i'r cyfnod hwn (2il argraffiad map 6 modfedd yr AO dyddiedig 1900, a ddiwygiwyd ym 1897-98).

Yn ystod yr un cyfnod roedd Ton Pentre wedi ehangu i'r gogledd ac i'r gorllewin yn ôl patrwm grid hyd at Nant Iain, gan ymestyn Parry Street a Ton Row i'r gorllewin o Church road a chreu strydoedd teras ychwanegol gan gynnwys Bailey Street, Canning Street, Clara Street, Gordon Street, Metexta Street a Queen Street. Codwyd y rhan fwyaf o'r tai yn ystod y cyfnod hwn ar gyfer clybiau adeiladu gweithwyr y pyllau glo, tra codwyd y gweddill fel mentrau hapfasnachol i fuddsoddwyr eiddo (Fisk 1996, Jones 1969). Mae'r Capel Cynulleidfaol Seisnig a godwyd yn yr arddull Gothig (1884) ar Church Road hefyd yn dyddio o'r un cyfnod, fel y gwna adeilad urddasol Capel Cymraeg yr Annibynwyr, Bethesda ar Bailey Street a ailfodelwyd ym 1906-07 yn yr arddull glasurol gan WD Morgan. Ailadeiladwyd eglwys St Ioan, a ddisodlwyd gan adeiladwaith modern, hefyd rhwng 1893-4 yn ôl cynlluniau a luniwyd gan Bruce Vaughan (Newman 1995). Parhaodd yr anheddiad i dyfu ac erbyn 1914 roedd tai ychwanegol wedi'u codi ymhellach i fyny'r llethr gan gynnwys Belgrave Street, Kennard Street a Wyndham Street yn Nhon Pentre. Yn y Gelli hefyd, gwelir patrwm tebyg o derasau llinellol ar hyd y llethrau gan gynnwys Bronllwyn Road, Colwyn Road, King Street, Llanfair Hill a South Street. Ymhlith y newidiadau nodedig i'r dirwedd drefol yn y Gelli a Thon Pentre roedd ysgolion ychwanegol, neuadd ymarfer (Ton Pentre) a gerddi rhandir helaeth. Roedd y rhan fwyaf o'r gerddi rhandir hyn wedi'u lleoli gerllaw'r tramffyrdd a arweiniai at y pyllau glo (argraffiad 1921 map AO 6 modfedd, a ddiwygiwyd ym 1914).