Disgrifio Nodweddian Tirweddau Hanesyddol
Y Rhondda

009 Ystrad a Phentre

HLCA 009 Ystrad a Phentre
Datblygiad ochr ffordd llinellol cam cyntaf sy'n dyddio o ganol y 19eg ganrif, sy'n ymestyn i'r de o gnewyllyn ym Mhentre, gan wasanaethu nifer o byllau; ehangu ail gam diweddarach ar batrwm grid llinellol, yn benodol ym Mhentre a Bodringallt (Ystrad); pentref preswyl dilynol heb lawer o ddatblygiadau swyddogaethol a morffolegol trefol; canolfan gynnar i grefydd anghydffurfiol; cysylltiadau diwylliannol a hanesyddol.

Cliciwch yma i gael map o'r ardal cymeriad hon

(Nôl i'r map)

Cefndir Hanesyddol

Dechreuodd ardal tirwedd hanesyddol Ystrad a Phentre fel anheddiad strimynnog llinellol ar hyd y brif ffordd drwy'r Rhondda Fawr yn ystod y 1860au. Cyn y datblygiadau trefol/diwydiannol roedd yr ardal yn eiddo i bum ystad wahanol heb un ystad yn drech na'r llall; ehangodd yr anheddiad yn y diwedd i gynnwys tir pori isel ffermydd Ty-isaf, Ty'r Melin-yr-Om, Ty'n-tyle, Gelli Dawel a Bodringyll (cynllun y Degwm a Rhaniadau ar gyfer Ystradyfodwg, 1844). Mae'r ardal yn chwarae rhan amlwg yn hanes cynnar Anghydffurfiaeth yn yr ardal pan godwyd Ty Cwrdd Ynysfach (a ailenwyd yn Nebo yn ddiweddarach) gan y Bedyddwyr ym 1786, yn Heolfach (Lewis 1959). Nodwedd arall o orffennol cyn-ddiwydiannol yr ardal yw'r hen felin a ddynodir ar y map Degwm ac argraffiad cyntaf y map AO 6 modfedd, sef Melin-yr-Om, y felin a oedd yn gysylltiedig â maenor Sistersaidd Llantarnam ar Fynachdy Penrhys.

Roedd tri phwll glo wedi'u lleoli'n agos at yr ardal hon, sef pyllau glo Bodringallt, Pentre a Thy'n-y-bedw (ardal gyfagos HLCA 011). Agorwyd Pwll Glo Bodringallt ym 1864 gan Warner Simpson and Company a chynhyrchodd dros 34,000 o dunelli o lo yn ei flwyddyn gyntaf. Yn dilyn ei brynu ym 1890 gan David Davies and Sons, ailenwyd pwll glo Ferndale yn Bwll Glo Ferndale No 3. Caewyd y pwll hwn ym 1959 a chliriwyd a thirluniwyd y safle. Mae'r gwaith brics ym Modringallt hefyd yn nodedig oherwydd dyma oedd y gwaith a gynhyrchai'r nifer fwyaf o frics yn y Rhondda ac eithrio Llwynypia, gan allforio brics drwy Faes Glo De Cymru ar gyfer siafftau a chodi adeiladau a thai glofaol (Carpenter 2000). Agorwyd Pwll Glo Pentre ar ôl i Edward Curteis brydlesu'r hawliau mwynau i dir ym Mhentre ym 1857; erbyn 1864 agorwyd siafftau i'r gwythiennau dyfnach. Prif gyfnod yr ehangu oedd rhwng 1874 a 1884 pan dreblwyd yr allbwn o 59,000 o dunelli i 159,000 o dunelli o dan berchenogaeth y Brodyr Cory o Gaerdydd a brynodd y pwll glo ym 1861. Bu farw tri deg wyth o lowyr yn dilyn ffrwydrad nwy yn y pwll ym 1871. Caeodd y pwll ym 1929 a thirluniwyd y safle. Bellach fe'i defnyddir at ddibenion hamdden.

Heb os roedd adeiladu Rheilffordd y Taff Vale yn ysgogiad i ddatblygiad yr ardal; ym 1858 penderfynodd Rheilffordd y Taff Vale adeiladu gorsaf yn Ystrad ac erbyn 1861 roedd y llinell wedi'i hagor ar gyfer gwasanaethau i deithwyr. Nodwedd amlwg o'r dirwedd yn ystod y 19eg ganrif oedd y dramffordd a gysylltai Bwll Glo Bodringallt â Rheilffordd y Taff Vale (argraffiad 1af map 6 modfedd yr AO dyddiedig 1884, a fapiwyd ym 1875 ac argraffiadau diweddarach). Yn ddiweddarach datblygwyd systemau trafnidiaeth eraill i wasanaethu poblogaeth gynyddol yr ardal gan gynnwys system o fysys a dynnwyd gan geffylau yn ystod y 1870au a thramiau trydan erbyn 1908.

Erbyn 1875 roedd cnewyllyn strimynnog yr anheddiad wedi datblygu ar hyd y brif ffordd (h.y. Ystrad Road, Llywellyn Street a Carne Street); ym Mhentre roedd y datblygiad strimynnog eisoes wedi datblygu i ffurfio patrwm grid cynlluniedig o derasau gan gynnwys Albert Street, Queen Street a Treharne Street ymhlith eraill. Yn ogystal â'r pwll glo, y gwaith brics a'r tai teras ym Mhentre, mae argraffiad cyntaf y map yn nodi Pentre House; ficerdy; dwy ysgol; dau gapel Methodistaidd (Cyntefig a Wesle), o leiaf pump o dafarndai gan gynnwys bailey Arms, y Griffin Inn, y Llywelyn Arms, Gwesty Pentre a Gwesty Woodfield â'i fragdy. Ar y pryd roedd Ystrad yn cynnwys Arthur Street, Bodrhyngallt Cottages, Church Row, Copse Row (Gelli Dawel), Gelli Cottages, Heolfach a Primrose Hill. Roedd gan yr anheddiad dair ysgol; tair tafarn, y Kings Head, y Lamb a'r Railway; gwaith nwy, yr Ystrad Gas Works; a Gorsaf Ystrad (argraffiad 1af map 6 modfedd yr AO dyddiedig 1884, a fapiwyd ym 1875).

Dros yr ugain mlynedd nesaf tyfodd yr aneddiadau ym Mhentre ac Ystrad. Ym Mhentre, digwyddodd hyn yn bennaf yn yr ardal i'r de o Albert Street, gan gynnwys John Street, Raglan Street a Robert Street ac i'r dwyrain o Bwll Glo Ty'n-y-bedw, gan gynnwys Margaret Street a Fir Grove gydag ehangiad y grid strydoedd a oedd eisoes yn bodoli. Mae Eglwys St Pedr a godwyd gan FR Kempton yn yr arddull Seisnig Gynnar, ym 1887-90 am £20,000, y Rhondda Engine Works ac ysgolion ychwanegol hefyd yn dyddio o'r cyfnod hwn. Yn Ystrad roedd y datblygiadau gan gynnwys Gelligaled Road yn debyg ond yn llai helaeth. Gwnaed y rhan fwyaf o'r datblygiadau tai yn ystod y cyfnod hwn ar gyfer clybiau adeiladu gweithwyr y pyllau glo, gyda'r gweddill yn cael eu hadeiladu ar gyfer mentrau hapfasnachol i fuddsoddwyr eiddo. Enghraifft o dai clybiau adeiladu oedd Redfield Street, lle codwyd 26 o dai tair llofft yn yr arddull draddodiadol gan glwb a sefydlwyd ym 1884. Gwellwyd Penrhys Road gyda therasau ychwanegol wedi'u hadeiladu ar ei hyd, ac eglwys St Stephen (gan E M Bruce Vaughan yn yr arddull Seisnig Gynnar, 1896). Mae'r Rhondda Fever Hospital a ymestynnwyd ac a ailenwyd fel y Ty'n-tyle Isolation Hospital, hefyd yn dyddio o'r cyfnod hwn (2il argraffiad map 6 modfedd yr AO dyddiedig 1900, a ddiwygiwyd 1897-98). Gwelir perthynas uniongyrchol rhwng ffyniant Pwll Glo Pentre, a gyrhaeddodd ei anterth ym 1884 a'r ehangu a fu yn anheddiad Pentre. Ymddengys i gyflymdra'r datblygiadau tai arafu yn ystod y cyfnod dilynol gyda mân ddatblygiadau i'r de ac i'r gogledd o Bentre ac yn yr ardal a fu unwaith yn agored rhwng Ystrad a Llwynypia i'r de. Yr unig ychwanegiadau nodedig i'r dirwedd drefol ym Mhentre ac Ystrad yn ystod y cyfnod oedd ysgolion ychwanegol a gerddi rhandir helaeth (argraffiad 1921 map 6 modfedd yr AO a ddiwygiwyd ym 1914).