Disgrifio Nodweddian Tirweddau Hanesyddol
Merthyr Tudful

063 Clwyd-y-Fagwyr, Gellideg a Phen-Llwyn-Deri

HLCA 063 Clwyd-y-Fagwyr, Gellideg a Phen-Llwyn-Deri Anheddiad diwydiannol o resi unigol (19eg ganrif) a nodweddir erbyn hyn gan ystadau cynlluniedig rheolaidd mawr o dai cyngor a maestrefol yn bennaf (canol hyd ddiwedd yr 20fed ganrif); crefyddol, angladdol a defodol: capeli anghydffurfiol; tirwedd ddiwydiannol: lefelydd, a thomenni ysbwriel; nodweddion rheoli dŵr diwydiannol; coridor tramffyrdd.

Cliciwch yma i gael map o'r ardal cymeriad hon

(Nôl i'r map)

Crynodeb

Anheddiad sy'n cynnwys ystadau cyngor yn dyddio o'r 20fed ganrif yn bennaf, ond sydd wedi cadw clystyrau bach cynharach ar wahân o fythynnod a rhesi unigol o dai. Mae nodweddion eraill yn cynnwys capeli anghydffurfiol a nodweddion diwydiannol yn gysylltiedig â gweithgarwch cloddio a chludo glo a mwyn haearn.

Cefndir Hanesyddol

Mae ardal dirwedd hanesyddol Clwyd-y-Fagwyr, Gellideg a Phen-Llwyn-Deri yn cynnwys anheddiad sy'n cynnwys ystadau cyngor yn dyddio o'r 20fed ganrif yn bennaf, ond a ddatblygodd yn wreiddiol fel clystyrau bach ar wahân o fythynnod a rhesi bach wedi'u canoli yng Nghlwyd-y-Fagwyr a Phen-llwyn-deri, ac eiddo unigol arall yn ymestyn i Gellideg. Mae'n debyg bod yr anheddiad, a adeiladwyd ar dir yn perthyn i Ystâd Dynevor, yn un amaethyddol i ddechrau, ond daeth i gael ei gysylltu ar ôl hynny â gweithgarwch cloddio glo a mwyn haearn. Sefydlwyd yr anheddiad amaethyddol gwreiddiol yn y 18fed ganrif ac mae mapiau dyddiedig 1814, 1826, ac, yn arbennig, argraffiad cyntaf map 6 modfedd yr AO dyddiedig 1875 yn dilyn ei ddatblygiad diweddarach.

Mae'r anheddiad yn cynnwys rhesi diwydiannol unigol, sydd wedi'u llyncu bellach gan ystadau cynlluniedig rheolaidd mawr o dai cyngor a thai maestrefol (yn dyddio o'r cyfnod rhwng canol a diwedd yr 20fed ganrif), gan gynnwys byngalos, a gwaith ymestyn pellach a wnaed yn ddiweddar ar ddiwedd yr 20fed ganrif/dechrau'r 21ain ganrif sy'n cynnwys datblygiadau tai uwchraddol (ee Castle Park). Mae tai diwydiannol cynnar wedi goroesi yng Ngellideg (mae 15-21 yn rhestredig gradd II) a 23-28 hefyd a phopty, ac yng Nghlwyd-y-Fagwyr, a gynhwysai gyn-fragdy, sef yr Harp Inn, tra bod yr ardal hefyd yn cynnwys capeli anghydffurfiol nodweddiadol (Capel y Methodistiaid Clwyd-y-Fagwyr a Chapel Annibynnol Nant-gau).

Wedi'u gwasgaru o amgylch y rhesi unigol gwreiddiol roedd gweithfeydd cloddio a thomenni a oedd yn gysylltiedig â Mwyngloddiau Cyfarthfa; tirwedd ddiwydiannol, o lefelydd yn bennaf, megis Lefel William Morgan, Level R Morgan, Level Baynon, a thomenni gwastraff yn cynnwys blaenau bysedd, ynghyd â nodweddion rheoli dwr diwydiannol cysylltiedig (hy pyllau cydbwyso dwr a chronfeydd dwr). Ar ben hynny gweithredai'r ardal fel coridor tramffyrdd a chynhwysai rwydwaith cymhleth a helaeth o dramffyrdd a gysylltai lefelydd a phyllau'r ardal â'r gwaith haearn yng Nghyfarthfa (ee y Dramffordd o Fynydd Aberdâr i Gyfarthfa, a'r Dramffordd o Gyfarthfa i Glwyd-y-Fagwyr). Dechreuwyd ar y rhwydwaith helaeth o dramffyrdd ar ddiwedd y 18fed ganrif, a dilynir ei ddatblygiad gan fapiau dyddiedig 1814, 1826, ac yn arbennig argraffiad cyntaf map 6 modfedd yr AO dyddiedig 1875.